Autonomia jednostki stanowi jedno z fundamentalnych pojęć etyki, filozofii, medycyny i prawa. W obszarze ochrony zdrowia autonomia pacjenta nabiera szczególnego znaczenia. To ona warunkuje prawo do wyrażenia zgody lub sprzeciwu wobec interwencji medycznych. Współczesne prawo medyczne, zarówno w Polsce, jak i w Europie, konsekwentnie akcentuje konieczność respektowania autonomii i godności człowieka, jako podstawowych wartości.

Pojęcie autonomii w ujęciu filozoficznym i prawnym

W ujęciu filozoficznym autonomia oznacza niezależność danej sfery działania od wpływu czynników zewnętrznych, takich jak: instytucji, społeczeństwa czy porządku teoretycznego. W wymiarze prawnym autonomia osoby to przede wszystkim prawo do samostanowienia, ograniczone jednak wymogami formalnymi, takimi jak wiek czy zdolność do kierowania własnym postępowaniem.

Na gruncie prawa medycznego autonomia pacjenta przejawia się w jego prawie do decydowania o leczeniu. Kluczowym instrumentem jej realizacji jest zgoda na zabieg medyczny, jak również na samo rozpoczęcie leczenia, stanowiące przesłankę legalności czynności leczniczych. Brak zgody, co do zasady, uniemożliwia dokonanie interwencji, z wyjątkiem ściśle określonych w ustawie przypadków.

Autonomia pacjenta a historia odpowiedzialności lekarskiej

Odpowiedzialność lekarza za podejmowane działania była dostrzegana już w starożytności. Kodeks Hammurabiego (XVIII w. p.n.e.) przewidywał surowe sankcje wobec medyków, którzy swoim działaniem spowodowali śmierć pacjenta. Z § 218 dowiadujemy się, że „jeśli lekarz obywatelowi operację ciężką nożem z brązu wykonał i spowodował śmierć obywatela lub łuk brwiowy obywatela nożem z brązu otworzył i oka obywatela pozbawił, rękę mu utną„. Łagodniejsza sankcja była przewidziana za spowodowanie śmierci niewolnika. W takiej sytuacji lekarz zobowiązany był do podarowania w zamian innego niewolnika.

W prawie rzymskim wykształcono zasady odpowiedzialności za błąd medyczny, obejmujące m.in. niewłaściwe zastosowanie leku czy brak opieki pooperacyjnej. Podobne regulacje występowały w Egipcie i w świecie grecko-rzymskim, gdzie autonomia pacjenta była jednak mocno ograniczona. Dzisiejsze rozumienie praw pacjenta stanowi więc efekt długiej ewolucji, której osią jest poszanowanie integralności fizycznej i psychicznej człowieka.

Choroba a status pacjenta

Bycie „chorym” nie jest tożsame z posiadaniem statusu pacjenta. Choroba, rozumiana jako zaburzenie wewnętrznej równowagi organizmu, rodzi potrzebę kontaktu z lekarzem. Dopiero nawiązanie tego kontaktu i rozpoczęcie procesu diagnostyczno-terapeutycznego przekształca chorego w pacjenta.

Pacjentem jest osoba, która korzysta ze świadczeń zdrowotnych, niezależnie od tego, czy wyraziła zgodę na leczenie, czy też leczenie zostało wdrożone bez jej wiedzy (np. pacjent nieprzytomny). O ile autonomia osoby chorej co do zasady nie podlega ograniczeniu, o tyle autonomia pacjenta w procesie leczenia jest już regulowana prawnie i może być zawężona.

Świadoma zgoda jako wyraz autonomii

Zgoda pacjenta posiada podwójny wymiar – moralny i prawny. W sensie moralnym stanowi wyraz autonomicznej decyzji jednostki, w sensie prawnym jest rozumiana jako podstawa upoważniająca lekarza do podjęcia działań medycznych. Autonomia jest pełna tylko wtedy, gdy pacjent rozumie znaczenie swojej decyzji i jej konsekwencje, a jego wybór nie wynika z przymusu ani manipulacji.

Problematyczne pozostaje rozróżnienie między autonomią formalną, czyli zdolnością do wyrażania zgody wynikającą z przepisów, a autonomią działania, rozumianą jako realna możliwość świadomego i rozumnego podejmowania decyzji. Konflikt między nimi występuje np. u osób pod wpływem substancji psychoaktywnych czy z zaburzeniami psychicznymi.

Ograniczenia autonomii pacjenta

Prawo przewiduje sytuacje, w których autonomia pacjenta doznaje ograniczenia. Do najważniejszych należą:

1. stan wyższej konieczności – gdy pacjent nie jest w stanie świadomie wyrazić zgody, a interwencja jest konieczna do ratowania życia lub zdrowia,
2. przypadki niecierpiące zwłoki, w których lekarz ma obowiązek podjęcia działań niezależnie od zgody,
3. rozszerzenie zakresu zabiegu, jeżeli w trakcie zabiegu pojawią się okoliczności grożące pacjentowi ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu lub życiu, a brak jest możliwości uzyskania zgody pacjenta (sytuacja z art. 35 ust. 1 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty)

Ograniczenie autonomii pacjenta w tych przypadkach ma charakter wyjątkowy i gwarancyjny, służący ochronie dóbr najwyższej rangi, tj. życia i zdrowia.

Autonomia pacjenta stanowi jedno z fundamentalnych praw człowieka, zakorzenione w tradycji filozoficznej i prawnej. Choć jej granice są przedmiotem nieustannej debaty, nie ulega wątpliwości, że szacunek do autonomii i godności jednostki jest nieodłącznym elementem współczesnego procesu leczenia. Ostatecznie to właśnie autonomia, rozumiana jako prawo do samodecydowania, wyznacza kierunek rozwoju prawa medycznego i praktyki lekarskiej, równoważąc potrzeby ochrony życia z prawem pacjenta do wyboru własnej drogi terapeutycznej.